Przymusowe małżeństwa jako forma współczesnego niewolnictwa

tekst: Kasia Podkościelna

korekta: Igor Włodarski, Basia Zasuwa

Pomimo coraz bardziej rozpowszechnionej świadomości na temat niewolnictwa, również współczesnego, oraz popularności tego zagadnienia na debatach dotyczących praw człowieka, dalej stanowi ono ogromny problem na szeroką skalę. Według organizacji Walk Free na świecie żyje 49,6 milionów niewolników. Nie jesteśmy jednak w stanie podać faktycznej i konkretnej liczby osób znajdujących się w stanie niewolnictwa ze względu na trudności z definiowaniem oraz na brak oficjalnych statystyk w państwach, gdzie jest to praktykowane. 

Jednym z przykładów współczesnego niewolnictwa są przymusowe małżeństwa.

Czym jest przymusowe małżeństwo?

Przymusowe małżeństwo jest zawarciem związku małżeńskiego bez zgody co najmniej jednej ze stron. Jednak ze względu na zacierające się granice między zgodą a przymusem, konkretne zdefiniowanie tego zjawiska napotyka wiele trudności. Przede wszystkim w państwach, w których jest ono praktykowane, normy kulturowe uznają je za coś właściwego, dobrego, oczywistego. Społeczeństwo tradycyjne, silnie patriarchalne przekazuje dziewczynkom wartości, które stoją w sprzeczności z ich wolnością i równością. Kobiety często nie mają ani możliwości, ani odwagi na wyrażenie niezgody, a nawet po zdobyciu się na taki czyn może on nie przynieść żadnych skutków. Przyjęte jest, że osoby sprzeciwiające się uczestnictwu w zaaranżowanym małżeństwie przynoszą rodzinie wstyd i okazują niewdzięczność. Ponadto zamążpójście może być postrzegane jako najlepsze wyjście dla córki, przynoszące honor i korzyści rodzinie. W takiej sytuacji kobiety często odczuwają bierność, konieczność przystosowania się, poniżenie, a w efekcie nie wyrażają żadnego oporu wobec zastanej sytuacji. Zdarza się również, że ofiary zdają sobie sprawę z krzywdy dopiero po fakcie. 

Powołując się jednak na definicję Rady Europy, możemy stwierdzić, że przymusowe małżeństwo cechuje się brakiem deklarowanej woli, wewnętrznego przekonania i chęci. Wobec tego zaliczają się do nich małżeństwa wymuszone, zaaranżowane, przedwczesne (kiedy jednym z małżonków jest osoba niepełnoletnia), a także fikcyjne/papierowe (np. w celu zdobycia obywatelstwa w obcym kraju). 

Według Międzynarodowej Organizacji Pracy, ponad ⅔ przymusowych małżeństw dotyka kobiet, należy więc zaznaczyć, że mimo przeważającej liczby kobiet skrzywdzonych w ten sposób, zjawisko dotyka również mężczyzn.

Przymusowe małżeństwa jako niewolnictwo

Czy przymusowe małżeństwo możemy nazywać formą niewolnictwa? 

Zaczynając od podstaw, chciałabym przedstawić definicję niewolnictwa. W oparciu o konwencję ONZ w sprawie niewolnictwa z roku 1926 czytamy, że ,,niewolnictwo jest stanem czy położeniem jednostki, względem której stosowane jest postępowanie w całości lub części wynikające z prawa własności”.

Konwencja Narodów Zjednoczonych z roku 1956 w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa uznaje przymusowe małżeństwa jako jedną z form niewolnictwa, o czym mowa w art. 1 c.). Nakazuje ona uchylenia i zniesienia wszelkich instytucji i praktyk, w których:  

,,i) kobieta, pozbawiona prawa sprzeciwu, zostaje przyrzeczona na żonę lub wydana za mąż za wynagrodzeniem płatnym bądź to w gotówce, bądź też w naturze na rzecz jej rodziców, opiekuna, rodziny lub jakiejkolwiek innej osoby lub grupy albo

ii) mąż kobiety, jego rodzina lub jego klan ma prawo przekazać ją innej osobie w zamian za otrzymane wynagrodzenie lub w inny sposób, albo

iii) kobieta z chwilą śmierci swego męża może być przekazana w spadku innej osobie.’’

W Art. 2. jest ponadto wspomniane, iż ,,W celu położenia kresu instytucjom i praktykom wymienionym w artykule 1 punkt c) niniejszej Konwencji uczestniczące w niej Państwa zobowiązują się ustanowić gdzie należy odpowiednią dolną granicę wieku zawierania małżeństw, zachęcać do stosowania takich środków, dzięki którym obie strony wstępujące w związek małżeński miałyby możność swobodnego wyrażania zgody na dany związek w obecności właściwej świeckiej osoby urzędowej albo przedstawiciela wyznania, oraz nakłaniać do rejestracji małżeństw”.

Przyczyny przymusowych małżeństw

Przyczyn, które odpowiadają za tak częstą praktykę, jest naprawdę wiele. Zacznijmy od zaznaczenia obszarów, w obrębie których przymusowe małżeństwa są problemem największych rozmiarów. Są to w większości państwa biedne, w których normy kulturowe odzwierciedlają całkiem inne podejście do wolności i pozycji kobiet niż na Zachodzie. W rodzinie wymagane jest posłuszeństwo wobec woli ojca, a dodatkowa presja otoczenia przyczynia się do spotęgowania poddania się jego decyzjom. Zawieranie takich związków jest często wykorzystywane w celu zdobycia korzyści dla rodzin małżonków - utrzymania honoru i tożsamości, zdobycia korzyści majątkowych. Może zapewnić związek z ,,odpowiednią” osobą, np. z wybranej kasty, wyznania. Służy do wypełnienia różnego rodzaju zobowiązań wobec innych. Są to także sposoby na kontrolę seksualności - jest to praktyka stosowana nie tylko wobec kobiet, lecz również wobec osób należących do społeczności LGBT+. Patologie panujące w społeczeństwie, np. uzależnienia, powszechność narkotyków, alkoholizm, przemoc domowa, dodatkowo przyczyniają się do częstotliwości wymuszonych małżeństw. Przymus stosowany wobec młodych może mieć różny charakter - emocjonalny, psychiczny, fizyczny, seksualny, finansowy itp. 

Do państw, w których jest to zjawisko rozpowszechnione należą m.in. Pakistan, Afganistan, Somalia, Erytrea, Kenia czy Bangladesz.

Skala problemu

Chciałabym zwrócić uwagę na kilka statystyk, które pomogą zobrazować skalę tej krzywdy. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy szacuje się, że liczba osób będących w małżeństwach, na które nie wyraziły zgody, wynosi 22 miliony. Warto jednak mieć na uwadze trudności z uzyskaniem oficjalnych statystyk z powodu wspomnianego już zacierania się granicy między przymusem a zgodą. 

Jednak dane dotyczące małżeństw osób niepełnoletnich prezentują się jeszcze bardziej przerażająco. Jak podaje UNICEF, na całym świecie ponad 650 milionów zamężnych kobiet zostały poślubione jako dzieci. Ponadto każdego roku ponad 12 milionów dziewczynek jest wydanych za mąż. W najmniej rozwiniętych państwach aż 40% kobiet bierze ślub przed ukończeniem 18 roku życia, z czego 12% to dziewczynki poniżej lat 15.

Skutki przymusowych małżeństw

Podobnie jak w przypadku przyczyn, skutki problemu również są liczne. Różne formy przymusu powodują uszczerbek nie tylko na zdrowiu fizycznym, ale również psychicznym, w postaci wielu traum, lęków emocjonalnych oraz chorób psychicznych takich jak depresja. Powszechność tego zjawiska prowadzi do nieustannej normalizacji zarówno wymuszonych małżeństw, jak i przemocy, tortur, wykorzystywania seksualnego, również dzieci, a także odbierania wolności kobiet. Związki te często prowadzą do niechcianych ciąż, co również odbija się na psychice matki. Wszystko to powoduje także ograniczenie możliwości edukacji, gdyż ta często zostaje przerwana lub mocno utrudniona. Przekłada się to na brak kwalifikacji potrzebnych do zdobycia zatrudnienia, braku własnych środków do dyspozycji oraz zdanie się jedynie na łaskę swojego małżonka i innych krewnych. Próby i udane ucieczki również niosą za sobą mnóstwo konsekwencji - począwszy od wstydu dla całej rodziny, wydziedziczenia, ostracyzmu do nieustannego nakłaniania do powrotu. Odbija się to na całym życiu ofiary i przekłada na jakość życia jej ewentualnych dzieci. 

Aspekty prawne

Aspektów prawnych przymusowych małżeństw możemy dopatrzeć się systemach prawnych, zarówno międzynarodowych, jak i krajowych. 

Zaczynając od przepisów, które dotyczą specyficznie tego zjawiska, chciałabym przywołać kilka aktów prawa międzynarodowego. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych odwołuje się do tego problemu w art. 23 i głosi ,,Żaden związek małżeński nie może być zawarty bez swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków.”. Konwencja ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet w art. 16 głosi ,,. Państwa Strony podejmą wszelkie niezbędne kroki w celu likwidacji dyskryminacji kobiet we wszystkich sprawach wynikających z zawarcia małżeństwa i stosunków rodzinnych, a w szczególności zapewnią, na warunkach równości z mężczyznami: a) równe prawo zawierania małżeństwa, b) równe prawo swobodnego wyboru małżonka i zawierania małżeństwa wyłącznie za własną swobodną i pełną zgodą”. Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w art. 37 stwierdza, że ,,Strony przyjmą regulacje prawne lub inne rozwiązania niezbędne by za umyślne działania polegające na zmuszaniu osoby dorosłej lub dziecka do zawarcia małżeństwa groziła odpowiedzialność karna”.

Jednak przestępstwo to niesie za sobą wiele konsekwencji, które również są prawnie karane, np. tortury, wykorzystywanie seksualne, małżeństwa nieletnich, dyskryminacja kobiet, przemoc psychiczna, a także naruszenie prawa do wolności osobistej i bezpieczeństwa,. Jak widać dotyczące ich regulacje możemy odnaleźć w wielu krajowych systemach prawnych, również polskim.

Schwytanie przestępców jednak niesie za sobą kolejne problemy. Przede wszystkim wiele z osób odpowiedzialnych za te zbrodnie jest ściganych na wniosek ofiary, a te często są nieświadome możliwości uzyskania pomocy, niechętne do zgłoszeń lub fizycznie do tego niezdolne, np. przez bycie uwięzionym lub kontrolowanym przez rodzinę, która według statystyk jest odpowiedzialna za aranżowanie małżeństw w blisko 90% przypadków. 

Częstą sytuacją są też trudności spowodowane przez podwójne obywatelstwo, kiedy placówki dyplomatyczne lub konsularne jednego państwa (np. Norwegii) mają ograniczone pole działania ze względu na zgodność przymusowych małżeństw z prawem drugiego (np. Pakistanu).

Jakie możliwości mają państwa i organizacje pozarządowe w zwalczaniu przymusowych małżeństw?

Przede wszystkim finansowanie pomocy prawnej oraz przekazywanie środków pieniężnych ofiarom. Tworzenie instytucji, takich jak schroniska dla poszkodowanych oraz praktyki takie jak telefon zaufania również mają ogromne znaczenie.

Kluczowa jest edukacja. Rozpowszechnienie informacji i podniesienie świadomości na ten temat, nie tylko w państwach, w których masowo praktykowane jest aranżowanie małżeństw, ale również w krajach zachodnich, gdzie imigrantki często posiadają drugie obywatelstwo. 

Nie tylko szeroko pojęte społeczeństwo powinno być uświadamiane w tej kwestii, lecz także organy ścigania, dlatego szkolenia dla ich pracowników również są kluczowe. W niektórych państwach, np. w Niemczech, Szwecji, Norwegii, praktykowana jest praca z przestępcami i ich resocjalizacja.

Wielu osobom wydaje się, że problem niewolnictwa został zażegnany wiele lat temu. Jednak jak możemy dostrzec, jest ono dalej powszechne na ogromną skalę w wielu formach. Zagadnienie przymusowych małżeństw pomaga uświadomić sobie, jak wiele osób dotykanych jest tym problemem, jak ogromne skutki nie tylko dla ofiary, ale dla całego społeczeństwa może za sobą nieść, oraz jak trudno jest zdobyć rzetelne statystyki na ten temat. 

Pamiętajmy o poszkodowanych, bądźmy otwarci na ich świadectwa i przyczyniajmy się do działań, dzięki którym w przyszłości od tego losu może zostać uratowana chociaż jedna osoba.

Źródła

M. Grzyb, Przestępstwa motywowane kulturowo. Aspekty kryminologiczne i prawnokarne

Konwencja ONZ w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych

Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej 

Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa

Konwencja w sprawie niewolnictwa z 1926 r.

https://www.ilo.org/media/370821/download

https://www.gov.uk/stop-forced-marriage

https://www.ohchr.org/en/women/child-and-forced-marriage-including-humanitarian-settings

https://www.walkfree.org/global-slavery-index/map/