Złamanie tajemnicy obrończej jako naruszenie praw człowieka

6 cze 2023

Adam Buwelski

Tekst: Adam Buwelski

Tajemnica adwokacka, zwana również w węższym ujęciu prawnokarnym tajemnicą obrończą, jest niewątpliwie jednym z najważniejszych elementów wykonywania zawodu adwokata. Uregulowana jest w ustawie o adwokaturze (art. 6 ust. 1), Kodeksie Etyki Adwokackiej (§19-20) oraz kodeksie postępowania karnego (art. 178 pkt 1, art. 180 §2, art. 225 §3).

W szerszym ujęciu („tajemnica adwokacka”) dotyczy ona obowiązku zachowywania w tajemnicy wszelkich informacji związanych z udzielaniem pomocy prawnej przez adwokatów. W węższym ujęciu („tajemnica obrończa”) dotyczy informacji uzyskanych podczas pełnienia funkcji obrońcy w postępowaniu karnym. I to właśnie w tym przypadku uzyskuje ona szczególnie istotne znaczenie. Postępowanie karne w swojej istocie związane jest z koniecznością zapewnienia gwarancji prawno-człowieczych i procesowych wszystkim jego stronom, ze względu na wagę i skutki jego prowadzenia.

Adwokat występujący jako obrońca w postępowaniu karnym ma często dostęp do wielu wrażliwych i prywatnych informacji przekazywanych przez jego mocodawcę, związanych z prowadzoną sprawą. Mogą one w mniejszy lub większy sposób wpływać na linię obrony, ukazywać istotne aspekty zachowania się oskarżonego, przeczyć lub potwierdzać prawdziwości jego słów. Tajemnica została na stałe wpisana w istotę zawodu adwokata po to, by osoby, wobec których toczy się postępowanie miały pewność, że informacje przekazywane pełnomocnikowi w celu przygotowania jak najlepszej linii obrony nie zostaną pod żadnym pozorem ujawnione osobom trzecim czy też przekazane organom ścigania, co mogłoby naruszyć ich prawa. Za złamanie tajemnicy obrończej adwokat może ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną (art. 80 ustawy o adwokaturze), odpowiedzialność odszkodowawczą wobec klienta, jeśli ujawnienie tajemnicy wyrządzi mu szkodę, a także odpowiedzialność karną (art. 266 §1 k.k.).

W doktrynie od wielu lat toczy się spór dotyczący tego, czy tajemnica ma charakter bezwzględny, czy może istnieją przypadki, w których można zwolnić adwokata z jej przestrzegania. Przepis art. 180 §2 k.p.k. (Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy […] adwokackiej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.) wskazywałby na to, że adwokat niekiedy może zostać zwolniony z obowiązków związanych z tajemnicą. Tutaj także pojawia się jednak pytanie, czy przepis ten jest dostatecznie wyraźny i konkretny. Zakwestionowano to m.in. w skardze konstytucyjnej, którą poparł Rzecznik Praw Obywatelskich – Trybunał Konstytucyjny orzekł jednak, iż jest on zgodny z Konstytucją i wystarczająco dookreślony (sygn. SK 64/03). Sąd może więc w niektórych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, zwolnić adwokata z obowiązku przestrzegania tajemnicy adwokackiej.

Należy pamiętać, że sam fakt, iż w praktyce orzeczniczej przyjął się pogląd o dopuszczalności uchylenia tajemnicy adwokackiej, nie oznacza, że każdy organ (szczególnie organy ścigania) czy instytucja ma prawo do dowolnego jej naruszania. Art. 180 §2 k.p.k. mówi wszakże o decyzji sądu. Zwłaszcza prokuratorzy nie mają prawa w toku postępowania przygotowawczego i na innych etapach uznaniowo żądać od obrońców ujawniania informacji i przekazywania dokumentów, np. zlecając zw. z tym czynności funkcjonariuszom policji, bez kontroli niezawisłego sądu i bez uzasadnionej przyczyny.

O roli tajemnicy adwokackiej dla przestrzegania praw człowieka wielokrotnie wypowiadał się m.in. Europejski Trybunał Praw Człowieka, zwracając uwagę na uregulowania konwencyjne, obowiązujące także w Polsce. Trybunał wskazywał m.in. na konieczność kierowania się przez państwo zasadą proporcjonalności przy podejmowaniu decyzji o zwolnieniu z tajemnicy (w Polsce – przy stosowaniu art. 180 §2 k.p.k. – j.w.). W swoich orzeczeniach ETPC szeroko interpretował tajemnicę, wymagając od państw zdecydowanego przestrzegania jej, a w przypadku wyjątków od tej zasady gwarancji prawidłowych praktyk nienaruszających praw człowieka – np. kontroli sądowej, która następuje jeszcze przed podjęciem określonych czynności operacyjnych.

W Polsce bardzo często dochodzi do naruszenia albo przynajmniej próby naruszenia tajemnicy adwokackiej. Przykładowo, w 2018 roku prokuratorzy próbowali zwolnić adwokatów i radców prawnych z tajemnicy ponad 250 razy, z czego udało im się to zrobić w 147 przypadkach. W 2017 roku takich prób podjęto 412, z czego 140 z sukcesem (dane zebrane przez adw. Przemysława Rosatiego i Wojciecha Bergiera). Według prawników, najwięcej wniosków składanych jest w miejscach, gdzie prowadzone są śledztwa wzbudzające zainteresowanie opinii publicznej, a nawet rządzących. Może to wskazywać na niepokojące zjawisko próby naruszenia jednego z najważniejszych przymiotów niezależnych adwokatów w procesach, które są obiektem zainteresowania władzy. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na projekt Ministerstwa Sprawiedliwości, także z 2018 roku, który przewidywał możliwość zwolnienia z tajemnicy przez prokuratora, a nie sąd – po krytyce ze strony samorządów zawodowych i obrońców praw człowieka wycofano się z tego pomysłu. Obserwowalny jest skokowy wzrost prób zwolnienia adwokatów z tajemnicy od roku 2015.

Polskie przepisy dają także prokuratorom możliwość uzyskania informacji objętych tajemnicą adwokacką niejako omijając uregulowania ustawy o adwokaturze i Kodeksu Etyki Adwokackiej – prokurator może przesłuchać pracowników kancelarii, niebędących aplikantami i adwokatami, którzy mają dostęp do szczegółów prowadzonych przez pełnomocników spraw. W innych państwach tajemnica taka rozszerzana bywa natomiast na każdą osobę współpracującą z adwokatem.

Przykładem naruszenia tajemnicy obrończej/adwokackiej, który był szeroko komentowany w mediach, było zatrzymanie przez CBA w 2020 roku adwokata Romana Giertycha, połączone z przeszukaniem jego domu i kancelarii. Wydarzenie to było jaskrawym przykładem sprzecznej ze standardami demokratycznymi ingerencji w niezależność adwokacką – prokuratura nie skorzystała z możliwości standardowego wezwania na przesłuchanie, zamiast tego mec. Giertych został na widoku kamer i osób postronnych zatrzymany i skuty kajdankami po wyjściu z rozprawy. Z kolei podczas przeszukania domu i kancelarii adwokata CBA zabezpieczyło nośniki z informacjami oraz dokumenty, które zawierały poufne informacje dotyczące klientów, nawet mimo zasłabnięcia i przewiezienia do szpitala prawnika, który miał prawo uczestniczyć w takim przeszukaniu osobiście. Przeciwko takiemu działaniu wystąpili Prezes NRA, Dziekan ORA w Warszawie, Prezes KIRP oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Działania władz potępiły także Stowarzyszenia Sędziów Iustitia i Themis.

Kiedy kończę pisać ten tekst, mijają 2 dni od najświeższej, głośnej próby naruszenia tajemnicy obrończej, którym był incydent w Prokuraturze Rejonowej w Legionowie. W dniu 22 maja 2023 r. Prokurator zażądał od obrończyni wydania dokumentacji medycznej chronionej tajemnicą. Adwokatka odmówiła, zdecydowanie sprzeciwiając się takim praktykom, dzięki czemu nie doszło do naruszenia tajemnicy. Komunikat nt. tego incydentu wydała Okręgowa Rada Adwokacka informując, iż Samorząd podejmuje działania w tej sprawie, koordynowane przez adw. Aleksandra Krysztofowicza, Wicedziekana ORA w Warszawie.

Źródła: